หลักฐานการที่เกี่ยวกับอาณาจักรทวารวดี

 หลักฐานลายลักษณ์อักษร เช่น

 1.             1.      หลักฐานจดหมายเหตุจีนของหลวงจีนจี้อิง และ เหี้ยนจัง ราวพุทธศตวรรษที่ 13 ได้กล่าวถึง อาณาจักร “โถ-โล-โป-ตี”  ตั่งอยู่ระหว่างทิศตะวันออกของอาณาจักรศรีเกษตร(พม่า) และทิศตะวันตกของอาณาจักรอิศานปุระ(เจนละ-ขอม) เป็นที่มาของชื่อ“ทวารวดี”

 2.             จารึกบนเหรียญกษาปณ์ 2 เหรียญ สลักข้อความด้วยอักษรปัลลวะภาษาสันสฤต ศาสตราจารย์ ยอร์ส เซเดส์ อ่านได้ว่า “ศรีทวารวดี ศวรปุณยะ...” แปลว่า “บุญกุศลของพระราชาแห่งทวารวดี”

 จารึกทวารวดีที่ค้นพบในปะเทศไทย  เช่น จารึกปัลลวะ/หลังปัลลวะที่เป็นภาษา

        ภาษาบาลีในพุทธ ศาสนา  “เย ธมมา” ที่พบบน ธรรมจักร เจดีย์ ฯลฯ

     ภาษามอญ กล่าวถึงการอุทิศสิ่งของในพระพุทธศาสนา เช่นจารึก เมืองฟ้าแดดสูงยาง

       ภาษาสันสกฤตในศาสนาฮินดู กล่าวถึงการปกครอง เช่น จารึกวัดศรีเทพ

 หลักฐานทางศิลปะที่เป็นสถาปัตยกรรมและปฏิมากรรม เช่น

 1.             เจดีย์วัดกู่กุด จ.ลำพูน

 2.             ธรรมจักรและกวางหมอบ พบที่พระปฐมเจดีย์ จ.นคปฐม ศิลปะทวารวดี (พ.ศ.ว. ที่ 13 – 14)

 3.             พระพุทธรูปศิลปะทวารวดีมากมาย ลักษณะเด่นคือ ขมวดพระเกศาใหญ่  พระขนงเป็นสันนูนต่อกันคล้ายรูปปีกกา พระนาสิกแบน จีวรบางแนบจนเห็นท่อนพระองค์ รวมถึงเทวรูปในศาสนาพราหมณ์ด้วย แหล่งค้นพบ ภาคกลางเช่น จ.นครปฐม จ.ราชบุรี ภาคตะวันออกเฉียงเหนือเช่น จ.กาฬสินธุ์ และที่ภาคใต้เช่น จ .สุราษฎร์ธานี  จ.นครศรีธรรมราช ศิลปะแบบทวารวดีที่ค้นพบ แสดงถึงลักษณะทางศิลปะที่มีแบบแผนของตัวเองโดยเฉพาะ

แหล่งโบราณคดีสมัยทวารวดีตามภูมิภาคต่าง ๆ ของประเทศไทย

        ภาคตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยา เช่น  แหล่งโบราณคดีบ้านดอนตาเพชร

        ภาคตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา เช่น แหล่งโบราณคดีเมืองโบราณจันเสน

        ภาคเหนือ เช่น แหล่งโบราณคดีเมืองไตรตรึง

 อย่างไรก็ตามที่ตั่ง อาณาเขต ราชธานี ตลอดจนเรื่องราวเกี่ยวกับอาณาจักรทั้งหมดของทวารวดียังไม่เป็นที่แน่ชัด คำว่า “ทวารวดี” คงเป็นที่รู้จักกันในนามของรูปแบบทางศิลปะในพุทธศาสนา และสถาปัตยกรรม